KAVRAMALAR

Kavramalar araçlarda daima motor ile vites kutusu arasına yerleştirilmiştir. Duruştan kalkışa geçmeyi veya hareket esnasında motor ile vites kutusu arasındaki kuvvet akışını keserek vites kutusunda basamak değiştirilmesini mümkün kılar.

Bugün ayak pedalı ile kumanda edilen kavramalar genel olarak otomobillerde kuru diskli kavrama olarak, tek disk ve kamyonlarda ise iki veya daha fazla sayıda kuru diskli kavrama şeklinde kullanılmaktadır. Burada sadece bugünkü motorlu taşıtlarda kullanılan kuru diskli  kavramalar ele alınacaktır. Kavrama kuvveti P, kavrama diskini volana basmakta ve sürtünme ile döndürme momenti iletilmektedir. Aşağıda ( Şekil 1. ) bir kavrama şematik olarak gösterilmiştir.

Şekil 1. Kavramanın şematik olarak gösterilişi

1. Kavrama çeşitleri

Eskiden sürtünme yüzeyleri konik olan, konik kavramalar da kullanılmıştır. Bugün bunların yerine diskli kavramalar kullanılmaktadır. Bunlarda tek, çift ve çok diskli kavramalar olarak kullanılma yerlerine ve özelliklerine göre birbirlerinden ayrılırlar.

Kavramalar motorun döndürme momentini vites kutucuna iletir. Sürtünmeli ve hidrodinamik kavramalar mevcuttur. Araçlarda kullanılan vites kutuları sürtünmeli kavramalarla kullanılır.

Sürtünmeli kavrama çözülebilir bir bağlantıdır.Kuvvet tatbik edilerek çözülür ve motordan vites kutusuna olan kuvvet iletimi kesilir. Kuvvetin tatbik edilmemesi halinde kavrama bağlanmış durumdadır.

Aracın kalkışı için gerekli olan döndürme momentinin vites kutusu üzerinden aracın aktarma organlarına iletilebilmesi için motorun belirli bir devir sayısına getirilmesi gerekir. Bu ise çözülmüş; kavrama ile bağlanmış  vites basamağında gerçekleşir. Kavramanın bağlanması ile motorun döndürme momenti kavrama tarafından kayma sürtünmesiyle vites kutusuna iletilir. Kayan kavrama motora frenleyici yönde tesir ederken aracı vites kutusu ve aktarma organları üzerinden tahrik eder. Kalkış hareketinin sona ermesiyle kavrama tamamen bağlanmış ve sürtünme kuvveti ile motor döndürme momenti vites kutusuna iletilir.

Basamaklı vites kutularında basamakların kolay seçilebilmesi için dişli, çark'ların veya basamak mutlarının basamakların değiştirilmesi esnasında kuvvet iletimi ile zorlanmaması gerekir. Bu nedenle motordan vites kutusuna olan kuvvet akışının, kavramanın çözülmesiyle, kesilmesi şarttır.

1.1. Tek diskli kavrama

Kavrama diskinin sayısına göre tek ve çok diskli kavramalardan söz edilir. Bunlar kuru olarak veya yağ içinde çalışarak kullanılır. Bu gün otomobillerde ve orta büyüklükteki kamyonlarda ( 700 Nm kadar ) en çok tek diskli kavrama kullanılmaktadır. ( Şekil 2. )

Tek diskli kavrama (Şekil 1.6 ve 1.7) üç ana parçadan meydana gelmektedir: Kavrama kapağı, kavrama diski ve baskı levhası.

Kavrama kapağı dökme demir, tamper dökümü veya çelik saçtan imal edilir. Bunun üzerine baskı levhası, geri çekme kolları, kavrama baskı plakası ve kavramanın çeşidine bağlı olarak bir merkezi kavrama baskı yayı veya kavrama baskı plakası üzerinde dağılmış olan 6 ila 12 baskı yayları veya membran yayı bulunmaktadır. Kavrama diski üzerinde çok kere perçinlenmiş olan kavrama balataları bulunur. Bu balatalar yapıştırılmış da olabilir.

Kamalı mil olarak şekillendirilmiş olan kavrama mili üzerinde oturan kavrama diski eksenel olarak hareket ettirilebilirken, mile göre dönmesi mümkün değildir. Böylece motordan gelen döndürme momenti disk üzerinden kamalı mile iletilmiş olur.

Şekil 2. Tek diskli kavrama

Curi çekici, eksenel yüklenebilen bir rulmanlı yatağa sahiptir. Geri çekici, merkezi kayıcı bir mil veya salınım hareketi yapabilecek şekilde yerleştirilmiş bir çatal ile kullanılır.

Merkezi şekilde yönlendirilen geri çekici (Şekil 1.8) hem kavrama ayar aralıklı kavramalar için ve hem de ayar aralığı olmayan kavramalarda uygun olmaktadır. Ayar aralığı olmayan kavramalarda geri çekicinin iç bileziği daimi olarak geri çekici kollarına veya membran yayın dillerine dayanmakta ve çalışan motorda kavramanın bağlı olması halinde .bile beraberce dönmektedir.

Bir çatal ile bağlı olan geri çekici (Şekil 1.9) ayar aralığı olan kavramlarda kullanılır. Baskı yatağı sadece çözülmüş kavramada beraberce döner. Bu geri çekici, kavramanın bağlanması ile çözülmesi esnasında radyal bir kayma yatağından, geri çekici yatağı ile geri çekici arasındaki sürtünmeyi azaltmak için geri çekici levhasının yüzeyine bir teflon tabaka yerleştirilmiştir.

Sürtünme yüzeyi grafit veya sinter metal ile kaplanmış grafit bilezikli geri çekici ile rulman yataklı geri çekicilerin yerine sürtünme yüzeyi teflon kaplanmış peri çekiciler kullanılmaktadır.

Şekil 3. Tek diskli kavrama ve parçaları

Şekil 4. Tek diskli kavrama parçaları

Şekil 5. Merkezi olarak yönlendirilen geri çekici

Şekil 6. Salınındı şekilde yatak1anmış geri çekici

1.1. Baskı yaylı tek diskli kavrama

Kavrama bağlanmış (Şekil 1.10):

Yaylar kavrama plakasını kavrama diskine bastırmaktadır. Kavrama diski kavrama milinde eksenel olarak kayabilir olduğundan, kavrama baskı plakası ile volanın sürtünme yüzeyine bastırılır. Böylece volan sürtünme ile kavrama diski üzerinden vites kutusunun tahrik mili ile bağlanmış olur. Volan ve kavrama kapağı birbirleriyle: sıkı bir şekilde civatalarla ve kavrama baskı plakası da kavrama kapağı ile alıcı tırnaklarla bağlı olduğundan, kavrama diski hem volan ve hem de kavrama baskı plakası tarafından tahrik edilir.

Kavramalar, iletilmesi gereken en büyük döndürme momentinin %50’si ile %100’ünden daha fazlasını iletebilecek şekilde konstrükte edilmelidir.

Şekil 7. Kavrama bağlanmış

Kavrama çözülmüş (Şekil 1.11):

Kavrama pedalına basılınca baskı rulmanı geri çekme kollarını çalıştıran, geri çekme levhasına basar. Şimdi bunlar kavrama bası yaylarının baskı kuvvetini yenerek kavrama baskı plakasını kavrama diskinden geri çekerler. Böylece kavrama diski volanın sürtünme yüzeyinden ayrılır ve volan ile baskı plakası arasında serbest kalır. Kuvvet iletimi kesilmiştir. Kavrama pedalındaki ayak kuvveti kaldırılırsa kavrama tekrar bağlanır. Pedal ve baskı yatağı kuvvetli bir geri çekme yayı ile başlangıç yerine getirilir.

Şekil 8. Kavrama çözülmüş

1.2. Membran yaylı kavrama

Bu kavrama geri çekme kolları ile kavrama baskı yaylarının görevini üstlenen bir membran yayı ile donatılmıştır.  Membran yayı bir disk şeklinde olup üzerinde birçok yarıklar bulunmaktadır (Şekil 1.12).

Membran yaylı kavramanın en büyük avantajı yumuşak kavrama tesiri verebilmesidir.

Membran yaylı kavramanın basılarak çözülen veya çekilerek çözülen tipleri mevcuttur. Basılarak çözülen membran yaylı kavrama (Şekil 1.13)

Membran yayı kesitten görüldüğü üzere iki taraflı bir manivela kolunu meydana getirmektedir. Dış kenara yakın yerlerde membran yayı  devirme işlemi yapılabilecek pimlerle tutturulmuştur.

Kavramanın bağlanmış durumunda membran yay dış kenarı ile baskı plakasını kavrama diskine basmaktadır. Kavramanın çözülmesinde baskı yatağı membran yayının iç kenarındaki dillere basar. Böylece diller pimlerine dayanarak membran yay kavrama baskı plakasından ayrılır ve kuvvet iletimi kesilmiş olur.

Kavrama baskı plakası radyal olarak yerleştirilmiş olan yaylar yardımıyla çekilerek çözülen membran yaylı kavrama (Şekil 1.14): Membran yayın dış kenarı kavrama kapağında yataklandırılmıştır.

Şekil 9. Membran aylı kavrama

Kavramanın bağlanmış durumunda membran yay, dış kenarına göre manivela kolu uzunluğunun takriben 1/3 kadarından kavrama baskı plakasını kavrama diskine basmaktadır. Kavramanın çözülmesi durumunda membran yayın dilleri geri çekici tarafından çekilir. Bu şekilde membran yay dış kenarına göre dönmekte ve kavramanın baskı plakasındaki kuvveti kaldırmaktadır. Kavramadaki kuvvet iletimi artık kesilmiştir.

Bu kavrama çeşidi basılarak çözülen membran yaylı kavramaya göre daha basit ve küçük imalat yüksekliklerine sahiptir. Membran yayı düz durumda en büyük gerilime sahip olduğundan kavramayı çözmenin başlangıcından biraz sonra kavrama pedalında gerekli olan kuvvet en büyüktür. Yarı çözülmüş kavramada pedal kuvveti takriben 130 N iken çözülmüş durumda ise 110 N dur. (Şekil 1.15).

Şekil 10. Basılarak çözülen membran yaylı kavrama.

Şekil 11. Çekilerek çözülen membran yaylı kavrama

Şekil 12. Pedal ayak kuvvetinin pedal yolu ile olan bağıntısı.

1.3. Dirsek kollu kavrama

Şekil 1.16 da dirsek kollu bir kavrama şekli görülmektedir. Bu tür özel imalat olup kavrama bir otomatik kilit ile yalnız kavramanın bağlanmış durumunda da uzun zaman tahrik sisteminin eksenel yüküne dayanabilmektedir. Bu şart çok kere paletli iş makineleri ile ekskavatörlerde: mevcuttur.

Bu görev baskı plakası tarafından hareket ettirilen özel bir taşıyıcı bilezik içine yerleştirilmiş üç dirsek kol ile konstrüktif olarak çözülmüştür. Bu taşıyıcı bilezik;, öngörülmüş olan bir tabak yaya dayanmakta ve onu kavramanın bağlanmış, durumunda öngörülmüş olan bir ölçüde ek: olarak germektedir. Tabak yayın toplam, gerilmesi baskı kuvvetini vermektedir.

Tabak yayın seçilmiş olan yassı bir karakteristiği sayesinde kavramanın baskı kuvveti bal.ata aşıntısında bile oldukça sabit kalmaktadır. Yan bir ayar bileziği ile zaman zaman ilk ölçüsüne getirilir. Bu dirsek kollu kavramalar kol ile kumanda edilir ve en ağır şartlar için konstrükte edilmişlerdir.

Şekil 13. Dirsek kollu, kavrama (Fichtel u. Sachs)

1.2. İki diskli kavrama

Motorun döndürme momentinin iletilebilmesi için gerekli en büyük kavrama diskinin volanın içine yerleştirilememesi durumunda iki diskli kavrama kullanılır. İki diskli kavramalarda, tek diskli kavramalardaki parçalardan başka kavrama tahrik diski ile kavrama diski bulunmaktadır. Kavrama tahrik diski her iki kavrama diski arasında tahrik eden ek parça olmaktadır.

Şekil 1.17 iki diskli kavramanın ana parçaları gösterilmiş olup bunlardan kavrama tahrik diski volan tarafından tahrik edilmektedir. Kavrama tahrik diskinin üzerine açılmış olan kanallara volanın alıcıları girmektedir. Bazı kavramalarda alıcılar kavrama kapağına yerleştirilmiştir. Kavrama tahrik diski kavrama kapağı tarafından tahrik edilir.

Şekil 14. İki diskli kavramanın ana parçaları.

Şekil 15. İki diskli kavramanın şematik şekli.

Şekil 1.18. iki diskli bir kavramanın şematik şeklini, Şekil 1.19. ise değişik iki diskli kavramanın konstrüksiyonunu göstermektedir. Kavrama baskı plakası ile kavrama kapağı vites kutusu tarafındaki kavrama diski ile kavrama tahrik diski bir ara bilezik ile bir bütün teşkil etmektedir. Değiştirme yapılacak kavramalarda motor tarafındaki kavrama diski serbest olarak beraberce verilir. Merkezleme ve kavrama tahrik diskinin tahriki, iki diskli kavramada olduğu gibi (Şekil 1.17) sadece alıcılarla değil bilakis ara bilezik ile bağlı olan yaprak yaylarla gerçekleşir. Kavramanın çözülmüş durumunda yaprak yaylar kavrama tahrik diskini geri getirmektedir. Böylece her iki kavrama diskinin kavramanın çözülmesiyle serbest kalabilmesi için kavrama tahrik diski bir kayıcı sistemle donatılmıştır. Böylece kavramanın çözülmesiyle her iki kavrama diskinin stroku eşit büyüklükte olur.

Kavrama balatalarının aşınmasında kayıcı sistem, kavrama baskı plakasına tesir eden kuvvet yardımıyla kavrama baskı yaylarını otomatik olarak ayarlar. Kavramanın çözülmüş durumunda kayıcı ara bilezikle ve bağlanmış durumunda ise volanda oturmaktadır. Bunun yanında balata aşıntısında kayıcının ayarı gerçekleşir. Bu kavramada bir aşıntı sınırlaması öngörülmüştür.Aşıntı sınırının üzerinde aşınmış balatalarda kavrama kaymağa başlar.

İki diskli kavramada, kavrama baskı yaylarının kuvveti tek diskli bir kavramada olduğu kadar büyük olup kavrama balataları aynı ölçülerdedir. İki kavrama diskinin dört sürtünme yüzeyi volan, kavrama tahrik diski ve kavrama baskı plakası tarafından iletilen döndürme momenti iki misli büyüklüktedir.

Şekil 16. İki diskli kavrama.

Şekil 17. ve 18. Basılarak çözülen tek diskli membran yaylı kavrama tipleri.

Şekil 19. Çekilerek çözülen tek diskli membran yaylı kavrama ( Fichtel u. Sach )

Şekil 20. İki diskli kavrama ( Fichtel u. Sachs )

Yalnız, kavramanın çözülmesinde, tek diskli kavramaya göre, geri çekme plakası veya geri çekme yatağında iki misli geri çekme yolu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle sürtünme yüzeylerinin serbest kalabilmesi (her yüzey için 0,3 mm ile 0,5 mm) için kavrama baskı plakasının iki misli bir miktarda hareketi gerekmektedir. Böyle açma aralığı 1,2 mm ile 2 mm olmaktadır.

2. Kavrama diskleri

Kavrama diski, motor volanından gelen döndürme momentini kavrama baskı plakasından alarak vites kutusu giriş miline iletmektedir. Yani kuvvet yönünden kavrama baskı plakası ile vites kutusu arasında kuvvet akımı üzerinde bulunan bir kavrama elementidir.

2.1. Sabit diskler

Böyle bir diskin en basit yapım tarzı Şekil 1.24 ile gösterilmiştir. Bu disk gayet basit olarak yüksek kaliteli çelik levhadan ve onun dış çevresine sırt sırta perçinlenmiş balatalardan ve ortasında bağlı olduğu bir göbekten meydana gelmiştir. Bu tip göbek kısmı kamalı mil profili ile teçhiz edilerek vites kutusu giriş mili ile bağlanmıştır. Böylece disk bu mil üzerinde kolayca eksenel yönde hareket edebilir. Saç levhanın termik gerilmeler neticesi peşleşmesini önlemek için kendisi daima uygun bir şekilde kanallarla donatılmıştır.

Böyle sabit, elastik olmayan diskler üzerine perçinlenen balatalar saç levhalardaki mani olunamayan kalınlık farkları sebebiyle, başlangıçta eşit bir şekilde yük taşıyamazlar. Bu durum gayet tabii olarak kalkış esnasındaki özelliklere negatif bir şekilde tesir eder. Bu sebeple, bilhassa otomobil sektöründe balataların sırt sırta perçinlenmesinden vazgeçilerek aralarında 0,6 - 1,2 mm bir eksenel elastiklik verilmiştir.

Bu tür sabit kavrama diskleri bugün sadece özel durumlarda kullanılır. Elastiklik ile kavramanın kalkış özellikleri düzeltildiği gibi bütün fonksiyonu daha iyi ve yumuşak bir şekle dönüşmektedir. Hareket yüzeylerindeki ısı çatlamaları da düzgün ısı dağılımı sebebiyle önlenmekte veya oldukça azaltılabilmektedir. Bu durum hem kavrama balataları hem baskı plakası ve hem de volan için de geçerlidir. İstenen elastiklikte bir disk elde etmek için bir çok konstrüktif imkanlar mevcuttur.

Şekil 21. Sabit kavrama diski.

(Fichtel u. Sachs)

Şekil 22. Elastik disk "E-Balata yayı" (Fichtel u. Sachs)

Bunlardan en basiti, balataların her iki tarafına perçinlendiği saç levhayı gayet basit olarak (Şekil 1.25) de gösterildiği şekilde bükmektir. Balataların perçinlendiği saç birçok sayıda parçalara ayrılmış ve meydana gelen kanatçıklar düz yüzeyden kaldırılarak kıvrılmıştır. Bu elastik olan parçalar kavramanın bağlanması esnasında kavrama baskı kuvveti altında bir yay tesiri yaratmaktadırlar.

Yaylanma, diskin tam baskı kuvveti altında hemen hemen düz olabilecek şekilde ölçümlendirilmiştir. Bu yay tipinin atalet momenti oldukça küçük olmasına rağmen yay yolu sınırlıdır.

Bu diskler ucuz olmaları sebebiyle pratikte çok kullanılmaktadır. Şekil 1.26 ile verilen disk tipinde balatalar direkt olarak taşıyıcı diske bağlanmamış olup yüksek kaliteli yay saçından yapılmış dalgalı şekildeki yay parçalarına perçinlenmiştir, Bu yay parçaları ise perçinler yardımıyla taşıyıcı diske tespit edilmişlerdir.

Şekil 23. Elastik disk "B-Balata yayı" (Fichtel u. Sachs)

Şekil 24. Elastik disk "D-Balata yayı" (Fichtel u. Sachs)

Bu konstrüksiyon daha büyük yay yolları ve uygun balata yay karakteristiği ile küçük atalet momentine sahiptir.

Bu faydalı yönleri nedeniyle B-diski bütün otomobil ile kamyonetlerin standart yapım şekli olmuştur.

Şekil 1.27 ile verilen elastik diskte iki yay saçı parçalar halinde birbirleriyle ön gerilmeli olarak perçinlenmiştir. Bu şekilde uygun bir yay karakteristiği ile büyük bir yay yolu elde edilerek, özellikle yumuşak ve sarsıntısız bir kalkış sağlanır.

Çift yay parçaları yüksek zorlamalarda kırılmalara karşı büyük bir emniyet ve kavrama diskinin ömrü boyunca optimal kalkış özellikleri garantisini sağlamaktadır. Elastik D-diski özellikle, en üst düzeyde kalkış özelliklerinin şart koşulduğu otomobil ve orta zorlamaların söz konusu olduğu kamyonetlerde kullanılmaktadır.

 

Şekil 25. Elastik disk "Z-Balata yayı" (Fichtel u. Sachs)

 

Şekil 26. Simtermetal segmentler için

"D-Balata yayı" (Fichtel u. Sachs)

Z-Balata yayında yüksek kaliteli çelik saçtan yapılmış alıcı disk ile vites kutusu tarafındaki balata arasına yay çeliğinden ince elastik ara parçalar perçinlenmiştir. Bu kuvvetli konstrüksiyon çember şeklindeki Z-parçaların iyi yaylanma özellikleri yanında aşırı yüklenebilme özelliklerini vermektedir (Şekil 1.28).

Bu Z- Balata yayı ağır şartlardaki yüksek zorlamaların söz konusu olduğu örneğin kamyonlar için uygun olmaktadır.

Yaylı sinter metal segmentli kavrama diskleri özellikle aşırı zorlanma şartları için geliştirilmiştir (Şekil 1.29). Yay tipi olarak D-tipi öngörülmüştür. Bilinen yaylı veya yaysız dairesel ve yassı trapez segmentler yerine burada derin trapez şekilleri kullanılır. Bunlar aynı balata sürtünme yüzeyinde uygun aşıntı durumu ve küçük atalet momentine sahiptir.

Bu D-Balata Yayının kullanılma alanı özellikle Traktörler Olmaktadır.

2.2. Söndürücülü kavrama diskleri

İçten yanmalı bir motorun düzgünsüzlüğü, belirli devir sayılarında ve çalışma durumlarında, ait olduğu araç parçalarında bazı gürültüler çıkaracak şekilde tesir edebilir. Meydana gelen bu gürültüler çok kere beraberce yüksüz çalışan dişli gruplarında rezonans titreşimlerine sebep olabilir. Aynı zamanda yük altında bulunan vites kutusu parçaları da kuvvetli bir şekilde titreşerek bir gürültü kaynağı haline gelebilirler. Bu sebeple motor ile vites kutusu arasına bir söndürücünün yerleştirilmesi uygundur. Kavrama diski, meydana gelen bu dairesel titreşimlerin söndürülmesi için en uygun ve en ucuz imkânı sağlamaktadır.

Böyle tesirli bir söndürücünün birbirlerinden ayrı iki sisteme sahip olması gerekir.

a- Bir torksiyon yayı

b- Söndürücü sistem

a) Torksiyon yayı esas olarak torksiyon söndürücüsü için gerekli olan çalışma yönünü mümkün kılar. Burada dikkât edilecek husus, sıfır durumundan her iki yöne yeteri derecede açısal bir sapmanın ve aşırı derecede zorlanan bu sistem için yeteri derecede sağlamlığın sağlanmasıdır. Çok durumlarda kaçınılmaz ve faydalı olan, yay karakteristiğinin çalışma sahası içinde yalnız eğiminin değil, hatta çalışma sahasının sonuna doğru artan progresifliginin değiştirilebilmesi de çok faydalıdır.

Çok kere yay karakteristiği eğiminin itme sahasında (aracın itmesi yani motoru çalıştırması) çekme sahasına (motor aracı çekmektedir) göre oldukça küçük öngörülmesi gereklidir. Dikkat edilecek bir durum da, torksiyon yayı, meydana gelen max. döndürme momentini çalışma sahasında karşılayamaz ise yay sisteminin aşırı zorlanması sınırlayıcılar ile uygun bir şekilde önlenmelidir.

Bütün bu istekler oldukça iyi bir şekilde ve basit olarak uygun pencerelere teğetsel olarak yerleştirilen torksiyon bası yayları ile yerine getirilebilmektedir. Ayrıca bu çözümün oldukça ekonomik olması sebebiyle hemen hemen her diskte kullanılmaktadır. Torksiyon yayları yerine lastik elementlerin kullanılması yoluna gidilmiş ise de, bu malzemeler termik yönden yeteri derecede geliştirilmemiş olmaları ve kendi bünyelerindeki yüksek iç sürtünmeler sebebiyle istenileni verememişlerdir.

b) Söndürme sistemi titreşimlerin söndürülmesi için mekanik sürtünmeden faydalanılmaktadır. Bu sürtünme bu durum için Öngörülmüş olan düz ve birbirlerine basılan yüzeylerle örneğin sürtünme bilezikleri ile elde edilir. Bu baskı kuvveti ayarlanabildiği taktirde kullanma durumuna bağlı olarak istenilen sürtünme momenti elde edilebilir. Sürtünme sisteminde dikkât edilecek durum, başlangıçta ayarlanan sürtünme yüksekliğinin söndürücüsünün yaşama müddeti boyunca sabit kalabilmesidir. Bu sebeple burada kullanılan yayların karakteristiğinin yatık olması lazımdır. Burada dikkat edilecek diğer bir husus, kavrama sistemi daimi olarak belirli bir  yağ filmi ve bulutu altında bulunduğu için bütün sürtünme sisteminin yağa karşı dayanıklı olması gerekir.

Torksiyon yayı karakteristiği ile sürtünme tarafından belirlenen benzer doğrular elde edilebilmektedir. Şekil gerek çekme ve gerekse basma tarafından aynı karakteri veren simetrik söndürücü karakteristik diyagramı görülmektedir. Elastik bir torksiyon söndürücüsünün torksiyon yay karakteristiği daha başka bir görünüm arz etmektedir. Yay karakteristiği orta sahada yatık ve çalışma sahasının sonlarına doğru oldukça dik bir durum almaktadır. Böyle bir karakteristiğe torksiyon yaylarının arka arkaya devreye girmeleri ile yani belirli bir yoldan sonra ilaveten yük taşıma durumunun sağlanması ile ulaşılabilir. Böyle bir söndürücünün diyagramı (Sekil 1.31) ile gösterilmiştir.

Şekil 27. Simetrik olarak tesir eden söndürücüsünün çalışma şekli

Şekil 1,32 de gösterilen söndürücüsüz kavramalar vites kutusu titreşimlerinin meydana gelmediği veya kabul edilebilir sınırlarda olduğu durumlarda kullanılır. Bazen düşük maliyete ulaşabilme arzusu bu çözümü zorlamaktadır.

c) Söndürücülü kavrama tipi en basit torksiyon söndürücülü yapım şeklini göstermektedir (Şekil 1.33). Sürtünme yönünde gerekli olan eksenel kuvveti kollara uygun saç sağlamaktadır. Bu söndürücü, sürtünme momentinin dar sınırlarda sabit tutulmasının söz konusu olduğu durumlar için öngörülmektedir. S - tipi söndürücüde eksenel kuvvetin tesiri sürtünme sisteminde öngörülmüş olan yaprak yaylar ile sağlanmaktadır (Şekil 1.34). Bu yayların karakteristiği, sürtünme sisteminin bütün aşıntı alanında sürtünme momentini sabit tutabilmek için çok yatıktır. Yaprak yaylı sürtünme sistemi özellikle küçük ve orta değerde sürtünme momentleri için uygun olmaktadır. S- Söndürücü otomobillerde ve hafif kamyonetlerde kullanılmaktadır.

Şekil 28. Progresif söndürücünün diyagramı.

Şekil 29. Söndürücüsüz kavrama diski. (Fichtel u. Sachs)

Şekil 30. C-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 31. S-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 32. R-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

d. Söndürücüleri orta büyüklükteki disk büyüklüklerinde yüksek sürtünme momentlerinin istenildiği durumlarda kullanılır. Bu T-tipi söndürücü konstrüksiyonu sürtünme sisteminde eksenel baskı kuvvetini elde edebilmek için iç kısımda bulunan tabak yaylarını kullanmaktadır (Şekil 1.36). Böylece sabit ve eğer gerekli ise yüksek sürtünme kuvvetinin yanında ek olarak alçak yapım şekli gibi bir fayda sağlanmaktadır.

Bu modern konstrüksiyonun kullanma alanları küçük ve orta büyüklükteki otomobil ve hafif nakil araçları olmaktadır.

Şekil 33. T-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 34. GS-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 35. GT-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 36. W-Söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Küçük disk çaplı S-Söndürücülerde olduğu gibi büyük kavrama diskli CS-Söndürücülerinden (Şekil 1.37) sürtünme sistemi için gerekli olan eksenel kuvvet, kuvvetli yaprak yaylarla elde edilmektedir. Buna ilaveten bu kuvvetli torksiyon söndürücü konstrüksiyonda büyük sürtünme yüzeyleri diskin ömrü boyunca,. sabit ve yüksek bir sürtünme momentini mümkün kılmaktadır.

GS-Söndürücüleri birçok yıllardan beri ağır araçlarda kullanılmaktadır. GT-Söndürücüsünde sürtünme sistemi için gerekli eksenel kuvveti aynı şekilde bir tabak yayı ile elde edilmektedir (Şekil 1.38). Söndürücü basit yapılmış olup büyük disk ölçülerindeki orta ve yüksek zorlamaları karşılamaktadır.

Bu söndürücü, dar sınırlarda ve yüksek olmayan sürtünme momentinin sabit tutulmasının söz konusu olmayan kullanma durumları için düşünülmüştür.

Şekil 37. M-Söndürücülü kavrama diski. (Fichtel u. Sachs)

Şekil 38. Geçiş kavramaları için torksiyon söndürücü. (Fichtel u. Sachs)

W-Söndürücüsü, esas torksiyon söndürücüsüne eklenmiş olan bir ön-söndürücüdür (Şekil 1.39). Görevi boşa dönme esnasındaki vites kutusunun gürültülerini söndürmektir. Bu nedenle, çok küçük bir yay momenti ile çok küçük sürtünmesi mevcuttur. Çeki veya kayma momentlerine geçiş esnasında ön söndürücü dayama yerin yaslanmaktadır. Bundan sonra tesirli torksiyon söndürücü (Ana söndürücü) yapılışı yönünden ön söndürücüden bağımsız olarak çalışır. W-Söndürücüsü, örneğin, S, T, GT, ve GS-Söndürücüleri ile beraber kullanılabilir.

M-Söndürücü tipinde, ön söndürücü ana söndürücüye bağlanmıştır. Bu nedenle bu konstruksiyon daha küçük bir yapım uzunluğuna gereksinme duymaktadır (Şekil 1.40). ön söndürücü boşa dönme basamağında başka iki yay basamağı daha öngörülmüştür. Her üç moment alanından her birinde başka bir söndürücü histerisi tesirli olmak tadır. Bu modern ve yüksek kaliteli söndürücü tipi, özellikle zor şartlar ve yüksek konforun istendiği durumlar için uygun olmaktadır.

Şekil 39. Civata ile bağlanan torksiyon söndürücü (Fichtel u. Sachs)

Otomatik vites kutularında değiştirici veriminin iyileştirilebilmesi için artan bir şekilde geçiş kavramaları kullanılmaktadır (Şekil 1.41). Döner titreşim söndürücüsü kapalı kavramada titreşimleri ve gürültüleri önlemekte, aşıntıyı azaltmakta ve bütün tahrik hattını rahatlatmaktadır.

Söndürücü büyüklüğü ve karakteristiği otomobil ve kamyonlardaki kullanma şartlarına uydurulabilmekte ve daha önceki sayfalarda anlatılan tiplere uymaktadır. Civata ile bağlanabilen torksiyon söndürücüsü motor ile volan, örneğin pompa, hidrostatik vites kutusu arasında bir bağlantı elementidir.

Kavrama balataları kavramanın bağlanması esnasında yaylanarak baskı yüzeylerine oturmakta ve eşit olarak aşınmaktadır. Aynı amaç ara yay tabakaları ile de gerçekleşmektedir.

Krank milindeki döner titreşimler tahrik sistemine zarar verecek şekilde tesir edebileceklerinden, birçok kavrama diskinde daha önce de belirtildiği üzere teğetsel olarak yerleştirilmiş helisel yaylar bulunmaktadır. Bunlar disk göbeği ile disk balata yüzeyleri arasındaki elastik bağıntıyı sağlamakta ve meydana gelen titreşimleri söndürmektedir. Söndürme yayların ön gerilmesi ile daire parçalarının açısal konumuna bağlıdır. Ön gerilme, sabit tutulan göbekte kavrama diskinin döndürülmesiyle kontrol edilebilir. Yeterli olmayan elastiklik durumunda diskin değiştirilmesi gerekir.

İşletmede balatalar zamanla aşınmaktadır, İçi boş perçinler baskı yüzeylerine sürtünerek bunların hasara uğramasına sebep olmaktadırlar. Balatalar, kavramanın yanlış kullanılmasıyla kolayca yanmakta ve sürtünme katsayıları azalmaktadır. Bozulmuş olan balataların değiştirilmeleri gerekir.

Şekil 40. ön söndürücüsü olan kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 41. Çok kademeli torksiyon söndürücülü kavrama diski (Fichtel u. Sachs)

Şekil 42. Bir kavrama diskinin parçaları.

Şekil 43. Balataların perçinlenmesi

Eski balatalar perçinlerin delinmesiyle dikkatlice çıkarılır. Yeni balatalar öngörülmüş olan deliklerle donatılmış olup, her iki taraftan çapraz şekilde diskin daire parçalarına bir perçin presi ile (Şekil 1.45) perçinlenir.

Her iki yüzeyin birbirine göre paralel hareketi bir ölçme saati ile kontrol edilir (Şekil 1.47). Yüzeylerin paralelsizliği 200 mm lik bir çapta en fazla 0,5 mm olmalıdır. Bu değerin üzerindeki sapmalar bir düzeltme çatalı yardımıyla giderilir.

Kavrama diskinin balatalar çakıldıktan sonra balansı yapılır. Bunun için diske uygun bir mil geçirilir ve bununla beraber, daha önce su terazisi ile her iki yönden düzeltilmiş olan yatakların üzerine oturtulur.

Diskin döndürülmesi esnasında bir balanssızlık tespit edilirse, diskin dış çevresi uygun şekilde taşlanır. Kavrama kapağı, kavrama baskı plakasını ve bunun için gerekli baskı yayları ile baskı kollarını taşımaktadır (Şekil 1.48).

Şekil 44. Paralelliğin kontrolü.

Şekil 45. Kavrama kapağındaki parçalar

Kolları baskı plakasına tespit eden civatalar, baskı plakasının ayarlanmasını sağlamaktadır. Baskı plakası iyi ısı alabilme ve sürtünme özellikleri nedeniyle dökme demirden yapılmaktadır. Isının yaylara geçişi izole rondelaları ile önlenmektedir.

Kavrama kapağı volana cıvatalarla bağlanmıştır. Kavramanın bütün hareketli yüzeylerinin birbirlerine paralel olmaları gerekir. Aksi halde, kavrama diski tek yönlü yükleneceğinden kavrama mili ekseninden saptırılır. Baskı plakasının her parça değiştirme işleminde, hareket yüzeyine göre ayarlanması şarttır.

Bu amaç için ayar cihazı mevcut değilse, tekrar volana monte edilir ve geri çekme bileziği ile baskı plakasının paralel hareketi kontrol edilir (Şekil 1.47). Sapma en fazla 0,04 mm olmalıdır.

Baskı plakasının torna edilmesi durumunda baskı kollarındaki civataların tekrar ayarlanması gerekir. Şart koşulan ayar ölçüsü en kolay bir şekilde  derinlik kumpası ile kontrol edilebilir (Şekil 1.49).

Geri çekme düzeni ayak pedalının hareketini bir çatal  ile baskı yatağına ve oradan dönen geri çekme bileziğine iletir (Şekil 1.21 ve Şekil 1.50).

Baskı yatağındaki sürtünme mümkün mertebe küçük olmalıdır. Aksi halde hareket eden yüzeyler aşırı derecede ısınarak aşınırlar. Plastik malzemeden imal edilen yatak bileziklerinde toz grafit ve molibden disulfid içeren bir yağ bulunmaktadır.

Bazı geri çekme düzenleri rulmanlı yatak ile donatılmış olup daha yüksek zorlamalara dayanabilmekte ve zaman zaman yağlanması yeterli olabilmektedir. Geri çekme yatağı, kavramanın bağlanmış durumunda geri çekme bileziğine dayanmamalıdır. Bunun sonucu olarak ortaya çıkan aralık kavrama boşluğudur. Bu aralığın firması tarafından verilen değerlere uyması büyük önem taşımaktadır.

Şekil 46. Geri çekme düzeninin parçaları

Şekil 47. Kavrama boşluğunun kontrolü

Ayak pedalının yolu bir dayama ile sınırlandırılmış olup bir yay,kolu başlangıç konumuna çekmektedir. Zamanla kavrama balataları aşınınca, geri çekme kolu geri çekme bileziğini, geri çekme yatağına doğru çeker. Bu şekilde kavrama boşluğu küçülmeğe başlar ve kavrama yaylarının baskı plakasına olan baskı kuvveti geri çekme yatağı tarafından alınır. Baskı kuvveti kavrama diskini yeterli derecede basmayınca- kavrama diski kayarak ısınmaya başlar ve açığa çıkan ısı diğer kavrama parçalarına tesir ederek onları hasara uğratır. Kavramanın yanlış kullanılmasıyla bu durum hız kazanır.

Kavrama boşluğunun küçük olması vites basamaklarının seçiminde hissedilir. Geri vites basamağı bu nedenle zor geçer. Bu nedenle kavrama boşluğunun daimi olarak kontrol edilerek, gereği halinde hemen ayarlanması gerekir. Bunun için birçok kavramanın kavrama kolunda veya çubuklarında emniyetlendirilmiş bir ayar cıvatası bulunmaktadır. Ayar ölçüsü ayak pedalının boşa hareketinde pedal üzerinden ölçülebilir (Şekil 1.51). Merkezi olarak yerleştirilmiş kavrama yayında (Şekil 1.52), kavrama aralığı direkt olarak kavrama üzerinde yapılır. Ayar bileziği kavramanın çözülmüş durumunda kolayca döndürülebilir ve emniyet yayı ile yerinde tutulur.

Ayak pedalının yolu bir dayama ile sınırlandırılmış olup bir yay,kolu başlangıç konumuna çekmektedir. Zamanla kavrama balataları aşınınca, geri çekme kolu geri çekme bileziğini, geri çekme yatağına doğru çeker. Bu şekilde kavrama boşluğu küçülmeğe başlar ve kavrama yaylarının baskı plakasına olan baskı kuvveti geri çekme yatağı tarafından alınır. Baskı kuvveti kavrama diskini yeterli derecede basmayınca- kavrama diski kayarak ısınmaya başlar ve açığa çıkan ısı diğer kavrama parçalarına tesir ederek onları hasara uğratır. Kavramanın yanlış kullanılmasıyla bu durum hız kazanır.

Kavrama boşluğunun küçük olması vites basamaklarının seçiminde hissedilir. Geri vites basamağı bu nedenle zor geçer. Bu nedenle kavrama boşluğunun daimi olarak kontrol edilerek, gereği halinde hemen ayarlanması gerekir. Bunun için birçok kavramanın kavrama kolunda veya çubuklarında emniyetlendirilmiş bir ayar cıvatası bulunmaktadır. Ayar ölçüsü ayak pedalının boşa hareketinde pedal üzerinden ölçülebilir (Şekil 1.51).Merkezi olarak yerleştirilmiş kavrama yayında (Şekil 1.52), kavrama aralığı direkt olarak kavrama üzerinde yapılır. Ayar bileziği kavramanın çözülmüş durumunda kolayca döndürülebilir ve emniyet yayı ile yerinde tutulur.

Hidrolik kumandalı kavramalarda boşluğun tespitinde, geri çekme çatalı, geri çekme yayının kuvvetine karşı gelecek şekilde, geri çekme yatağının geri çekme plakasına dayanması hissedilinceye kadar basılmalıdır. Aralık, alıcı silindirin baskı çubuğunun ileriye veya geriye doğru döndürülmesiyle ayarlanır (Şekil 1.52).  Membran yaylı kavramaların gerek basılarak ve gerekse çekilerek çözülen tiplerinin kavrama aralığına gerek duymadan çalışmaları mümkündür. Geri çekici daima membran yayın dillerinin uçlarına basmakta ve sürekli olarak dönmektedir.

Şekil 48. Merkezden yaylı tek diskli kavrama.

Şekil 49. Hidrolik kumandalı ayar aralıklı kavrama

Şekil 50. Ayar aralığı olmayan kavramanın alıcı silindiri.

Geri çekici bir ön gerdirme kuvveti takriben AO N ile membran yayın dillerinin uçlarına basmaktadır. Ön gerdirme kuvveti alıcı silindir içindeki yay ile sağlanmakta ve piston üzerinden baskı çubuğuna iletilmektedir (Şekil 1.54).

Kavrama, kavrama diskindeki aşıntı durumuna uygun olarak alıcı silindirdeki yay kuvvetine karşı gelecek şekilde kendi kendini ayarlamaktadır. Bu kavrama çeşidinde kavrama pedalının sükunetteki durumunda sabit bir dayama olmadığından kavrama artan balata aşıntısı ile kendi kendini serbest olarak ayarlar.

1.5.3. Geri çekici (Baskı bileziği)

Geri çekici, geri çekme kuvvetini sabit duran geri çekme mekanizmasından motor devir sayısı ile dönen baskı plakasına iletir. Bu nedenle geri çekici daima bir baskı rulmanlı yatağına sahiptir.

Geri çekiciler aşağıda belirtildiği hususlara göre yapılır.

a- Merkezi yön verme veya salınımlı

Bugünkü, otomobil sanayiinde merkezi yönlendirilen geri çekiciler yerleşmiştir.

Bu özellikle, otomatik olarak ayarlanabilen kavramalarda daimi hareket eden geri çekicide problemsiz olarak gerçekleştiği için kullanılır.

Salınımlı bir şekilde yerleştirilmiş olan geri çekici sadece çok az kullanılır.

b- Dönen iç bilezik veya dönen dış bilezik.

Dönen iç bilezik aşağıda verilen faydalı yönlere sahiptir. Her yeni kalkışta (kavrama işleminde) ivmelendirilecek küçük kütle miktarı küçük bilya çevre hızları sabit duran dış bilezik nedeniyle gres yağının tutulması daha iyi olmaktadır. (Gres yağma merkezkaç kuvvet tesiri olmamaktadır).

c- Sabit veya kendi kendine merkezleme

Kendi kendine merkezleyen geri çekici, krank mili ile geri çekici burcu arasında her yöne takriben 1,4 mm olan kaçıklığı otomatik olarak denkleştirmektedir. Böylece, membran yayı dillerinin uçları ile geri çekici arasındaki rölatif hareketler büyük miktarda önleyerek aşıntı ve gürültüler azaltılır. Otomobillerde kullanılan geri çekiciler bütün ömürleri boyunca daimi olarak yağlanmış olduklarından servise gereksinmeleri yoktur. Kamyonlar için kullanılacak geri çekicilerin yön verici burcu yağ bağlantısı ile donatılabilir. Normal olarak bu çekiciler de daimi yağlanmalıdır.

Yay dillerinin uçları düz olan membran yaylı kavramalarda geri çekicinin temas yüzeyleri küresel yapılmıştır. Merkezi olarak yönlendirilen diğer bir geri çekici (Alu-kayıcı burç) aşınmaya dayanıklı alüminyum piston alaşımından imal edilmiştir (Şekil 1.56). Bu malzeme çelik saçtan(otomobillerde) yapılmış yön verici burca karşı çalışabildiği gibi dökme demirden veya tamper dökümünden (kamyonlarda) yapılmış olana karşı karşıya çalışmaktadır.

Şekil 51. Geri çekici saçtan(otomobillerde) yapılmış

(Fichtel u. Sachs)

1.5.4. Kavrama baskı plakaları

Membran yaylı baskı plakalarında, özel şekillendirilmiş tabak yayının karekteristiği nedeniyle baskı kuvveti aşıntı yoluna bağlı olarak takriben aynı kalmaktadır (Şekil 1.66).

Çekilerek kumanda edilen paskı plakaları, basılarak kumanda edilen baskı plakalarının iyiliklerine sahip olduğu gibi şu özelliklere de sahiptir:

- Aynı baskı plakası büyüklüğünde daha büyük döndürme momenti iletim imkanı,

- Daha az ağırlık,

- Daha küçük eksenel yapım yüksekliği,

- Hava soğutmalı baskı plakası.

Helisel yaylı baskı plakalarında artan aşıntı ile baskı kuvveti azalmaktadır. Geri çekme kuvveti kavramayı çözme esnasında artmaktadır. Çeşitli yay takımlarının kullanılmasıyla bu tiplerin yeni yapım durumlarında baskı kuvvetini basit ve ucuz olarak geniş alanda değiştirmek mümkündür.

a- Tek diskli baskı plakası (Membran yaylı)

Membran yaylı baskı plakaları otomobillerde tercih edilen yapım şekilleridir.

- Yüksek motor devir sayılarına karşı çok az hassasiyet

- Yüksek baskı kuvvetinde alçak yapım yüksekliği

- Bütün aşıntı yolunda sabit kalan baskı kuvveti

- Basit montaj

Şekil 52. Membran yaylı tek diskli baskı plakası ( M - tipi )

Döndürme momentin iletimi için gerekli baskı kuvveti bir özel membran yayı ile elde edilir. Bu yayın konstrüksiyonu ayrı bir geri çekme kolunun kullanılmasına gerek bırakmamaktadır.Geri çekici merkezden tesirli çok kere membran yayın dillerine direkt olarak tesir etmektedir.

Özel perçinlerle derin çekilmiş gövdeye özel perçinlerle tutturulan iki tel bilezik ile membran yayın dönme çemberi belirlenir. Kullanma durumuna bağlı olarak gövdeye rijitliği artıracak ve kaburga görevi yapabilen çukurluklar basılması mümkündür. Bu durumda bir tel bilezik ortadan kalkmaktadır.

Kuvvetli bir şekilde ölçümlendirilmiş olan baskı plakası yaprak yaylı paket yardımıyla gövdede merkezlenmiş olup sürtünmesiz olarak tutulmaktadır. Döndürme momentini iletmekte ve aynı zamanda kavramanın çözülmesinde geri çekme yayı olarak görev yapmaktadır.